فرش ایران و چگونگی طبقه بندی آن
نقوش فرش ایران و نگاره های تزیینی آن و از همه مهمتر مفاهیم بنیادی و شاید هم راز آمیز آنها ، از جمله مباحث تخصصی فرش ایران می باشد که در طی چند دهه ی اخیر بسیار مورد توجه فرار گرفته است .
در خصوص طبقه بندی صحیح و اصولی طر ح های فرش ایران و همچنین مبانی بنیادی آن تا چند سال اخیر کار چندانی صورت نگرفته بود ، امل به تدریج مطالعات انجام شذه به ویژه توسط کارشناسان و محققین ایرانی که متاسفانه هنوز از طرفداران زیادی برخوردار نیست ، می رود تا دنیای جدیدی را از طبقه بندی علمی – هنری – طر ح های فرش ایران را ارائه دهد .
از برکت بسیاری از این مطالعات در برخی موارد رمز پردازی و نماد گرایی نقوش فرش ایران نیز آشکار گشته و نتایج حاصله افزون بر سایر دلایل ، بر ارزشهای هنری فرش ایرانی افزوده است ، قبل از پرداختن به مباحث جدیدی که در طی سالهای اخیر برای طبقه بندی فرشهای ایران مورد توجه قرار گرفته و همچنین مروری بر نظریات کارشناسان غربی در مورد نقشه های فرش ایران ، به معرفی یک طبقه بندی قدیمی از طرحهای فرش ایران می پردازیم که بیش از دو دهه از عمر آن می گذرد و می توان گفت امروزه مورد توجه و استفاده اغلب طراحان و تولید کنندگان فرش قرار گرفته و در ومدارس و دانشگاهها نیز به عنوان طبقه بندی اصلی طرحهای فرش ایران معرفی می گردد .
در این طبقه بندی بدون توجه به دلایل شکل گیری و پیدایش طرحها و نقش ها و حتی ریز نقش های مورد استفاده در فرش ، فقط با توجه به نوع آرایه ها و تزیینات طرح و همچنین اشکال تقلیدی به کار رفته و حتی با توجه به نوع تقسیم بندی متن فرش و جای گیری اشکال و تصاویر در آنها به دسته بندی طرحهای فرش ایران پرداخته اند و سپس با قیاس کلیه ی طرحهای سایر فرشها و توجه به وجوح مشترک طرح در هر فرش با طبقه بندی مذکور ، به اصطلاح تمامی طرحهای فرش ایران را در این فهرست گنجانیده اند. در اینجا با این طبقه بندی آشنا می شویم .
بر اساس این طبقه بندی کبیه طرحهای فرش ایران به 19 گروه اصلی طبقه بندی و هر یک نیز به چند شاخه ی کوچکتر تقسیم می گردند که عبارتند از:
گروه 1 – طرحهای آثار باستانی و ابنیه اسلامی
کلیه
ی طرحهایی که ملهم از نقوش و اشکال تزیینی بناها ، عمارات و کاشیکاریهای
آنها می باشند در این گروه جای دارند . البته طراحان فرش در برخی از طرحهای
اصلی نقوش این بناها حسب سلیقه ی خود تغییراتی را وارد نموده اند اما
ساختار و تشابه اصلی طرح فرش با طرح اصلی بنا کاملا حفظ گردیده است .
معروفترین طرحهای این گروه عبارتند از :
گنبد مسجد شیخ لطف الله ، سردر امامزاده محروق ، گنبد مسجد امام ، تخت جمشید ، طاق بستان مسجد جامع اصفهان و ...
گروه 2 – طرحهای شاه عباسی
اساس
کلیه طرحهای شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است
. در این طرحها گل های شاه عباسی به همراه بندهای ختایی و گاه تلفیق آنها
با اسلیمی ها ، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارائه می دهند . انواع طرحهای
این گروه عبارتند از : لچک و ترنج شاه عباسی ، افشان شاه عباسی ، شاه عباسی
درختی ، شاه عباسی شیخ صفی ، شاه عباسی جانوری و ...
گروه 3- طرحهای اسلیمی
قالب
اصلی این طرح بر مبنای گردش های منظم و بغایت سنجیده ی بند های اسلیمی است
. از آنجایی که اسلیمی خود دارای انواعی است اذا با توجه به نوع و شکل آن
نیز می توان طرحهای اسلیمی را طبقه بندی نمود . معرئفترین طرح آن ، اسلیمی
جهان اژدر است . در این نوع اسلیمی به دو شاخه تقسیم شده و حالتی شبیه به
فکین اژد ها را به وجود می آورد . انواع مختلف طرحهای اسلیمی عبارتند ار :
اسلیمی بندی ، اسلیمی افشان ، اسلسمی لچک و ترنج
گروه 4- طرحهای اقتباسی
گفته
می شود اغلب طرحهای این گروه شباهت زیادی با طرحهای فرش مناطق مرزی ایران و
کشورهای همسایه و حتی سایر کشورها دارد و به همین دلیل آنها اقتباسی می
نامند مانند طرخهای معروف به قفقازی و گوبلنی
گروه 5- طرحهای افشان
در
این طرح کلیه ی بند ها و نگاره های فرش پیوستگی و ارتباط کاملی دارند به
نحوی که به نظر می رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن قلم از کاغذ بر
نداشته و یک ارتباط مداوم بین قسمتهای مختلف نقش بوجود آورده ، به عبارت
ساده تر همان گونه که از نام نقوش این گروه پیداست ، تمامی گل و برگها و
بند های موجود در طرح ، در متن فرش پراکنده و افشان شده اند . طرحهای افشان
اصولاً به گونه ای طراحی می شوند که هیچ یک از گل و برگها قرینه نداشته و
اصول قرینه نگاری در آن وجود ندارد . انواع مختلف طرحهای افشان عبارتند از :
افشان دسته گلی ، افشان حیوان دار ، افشان ختایی و ...
گروه 6 – طرحهای واگیره ای (بندی)
طرح
اصلی آن به گونه ای است که سراسر فرش هم از جهت طول و هم از جهت عرض به
قطعات منظم ثقسیم شده و هر قسمت توسط خطوط و یا بند هایی به قسمت همجوار می
پیوندد و به این ترتیب از به هم پیوستن این قسمتها و بند های آنها کل طرح
بوجود می آید . طرخهای اصلی این گروه عبارتند از : بندی اسلیمی ، بندی خشتی
، بندی ترنجدار ، بندی شیر و شکری ، بندی شاخه گوزنی ، بندی دسته گلی ،
بندی مینا خانی و...
گروه 7 – طرحهای بته ای(بته جقه)
کلیه
طرحهای این گروه بر مبنای کاربرد بته جقه است و به انواع و اقسام مختلف به
تزیین متن و حاشیه فرش با بته جقه ها می پردازد . انواع مختلف طرحهای بته
جقه ای که هر یک به گونه ای شیوه یافته اند عبارتند از : بته میری ، بته
خرقه ای ، بته قلمکار، بته کردستانی و ...
گروه 8 – طرحهای درختی
در
طرحهای این گروه درخت و درخچه های کوچک و بزرگ به ویژه به صورت انفرادی
ترکیب اصلی را تشکیل داده اند و با اجزای دیگری ترکیب شده اند .معروفترین
طرحهای این گروه عبارتند از : درختی سبزیکار ، و درحتی حیواندار.
گروه 9 – طرحهای ترکمن
طرحهای
ترکمن همگی در گروه نقوش هندسی قرار دارند و به صورت ذهنی بافته شده اند .
معروفترین طرحهای ترکمن در ایران که در این گروه نام برده می شوند
،عبارتند از : غزال گز، قاشقی، آخال و ...
گروه 10 – طرحهای شکار گاهی
بنیاد
اصلی این گروه از طرحها نمایش صحنه های شکار و شکار گاه است . به نحوی که
در قسمتهای مختلف طرح یک سوار کار با وسیله ای همانند تیر و کمان یا نیزه
مشغول شکار آهو و یا سایر جانوران است .
این دسته بندی ادامه دارد . در پست های آینده به این موضوع باز هم خواهیم پرداخت